Του Κωνσταντίνου Μητσάκη

Στις δασωμένες πλαγιές του Βοΐου, μέσα σε πυκνά δάση από βελανιδιές, οξιές και έλατα, βρίσκονται φωλιασμένοι είκοσι πέντε πετρόκτιστοι παραδοσιακοί οικισμοί, που συνθέτουν το οργανωμένο οικιστικό και πολιτιστικό πλέγμα των Μαστοροχωρίων του Βοΐου (ή Γρεβενών).

Βάλια Κάλντα και Μαστοροχώρια

Ο νομός Γρεβενών μπορεί να περηφανεύεται για δυο πράγματα: τον εξαιρετικής ομορφιάς Εθνικό Δρυμό της Βάλια Κάλντα και τα πετρόκτιστα Μαστοροχώρια του, μια πλειάδα ορεινών παραδοσιακών οικισμών στις πλαγιές του Βοΐου. Πρόκειται για όμορφα «γεροδεμένα» χωριά που διασώζουν τη λαϊκή αρχιτεκτονική και τέχνη των τοπικών μαστόρων της πέτρας. Τα Μαστοροχώρια του Βοΐου αποτελούν τις διαχρονικές μαρτυρίες άλλης μιας ορεινής γωνιάς της Μακεδονίας, που αιώνες τώρα οι ντόπιοι ζούσαν και κάλυπταν τις ανάγκες επιβίωσής τους εκμεταλλευόμενοι απόλυτα τους πόρους της ίδιας της φύσης.

Περίπου 25 γρεβενιώτικοι οικισμοί απαρτίζουν το οργανωμένο οικιστικό και πολιτιστικό πλέγμα των Μαστοροχωρίων του Βοΐου, που αναδείχθηκαν μέσα από την επιδεξιότητα και την αξιοσύνη των ντόπιων μαστόρων της πέτρας. Πέτρινες κατοικίες, επιβλητικά πυργόσπιτα-αρχοντικά, καλοδουλεμένες εκκλησίες, τοξωτά γεφύρια, βρύσες και πλακόστρωτα σοκάκια συνιστούν πραγματικά μνημεία της τοπικής λιθοτεχνίας, η οποία άκμασε εδώ από τα μέσα του 18ου αιώνα ως το μέσο του 20ου αιώνα.

Τα Μαστοροχώρια του Βοΐου, με σημείο αναφοράς την ορεινή κορμοστασιά του Βοΐου, χωρίζονται σε δυτικά και ανατολικά. Η προτεινόμενη διαδρομή-περιπλάνηση αφορά αρχικά στα ανατολικά Μαστοροχώρια, που έχουν το πλεονέκτημα της κοντινής απόστασης από την πρωτεύουσα, τα Γρεβενά.
Με μεγαλύτερο αυτόν του Αγίου Γεωργίου, άλλοι δώδεκα οικισμοί απαρτίζουν τα ανατολικά Μαστοροχώρια των Γρεβενών: Μηλιά, Ταξιάρχης, Πολύδεντρο, Ελεύθερο, Ελεύθερο Προσφύγων, Αμυγδαλιές, Αηδόνια, Κιβωτός, Κληματάκι, Λείψι, Ροδιά και Σύδεντρο. Δεκατρία χωριά που μπορείτε εύκολα και γρήγορα να τα προσεγγίσετε με αφετηρία την πόλη των Γρεβενών.

Οι αποστάσεις που χωρίζουν τα ανατολικά Μαστοροχώρια μεταξύ τους είναι σχετικά μικρές και οι σύντομες χωμάτινες διαδρομές που ενώνουν πολλά από αυτά είναι βατές και αρκετά εξυπηρετικές. Συγκεκριμένη διαδρομή ή προκαθορισμένη σειρά επίσκεψης των Μαστοροχωρίων δεν προτείνεται. Μπορείτε να τα επισκεφθείτε με όποια σειρά θέλετε, αλλά και όσα φυσικά θέλετε!

Πέτρινο παρελθόν

Μηλιά και Παλιά Μηλιά. Ο πρώτος οικισμός προέκυψε από την μετεγκατάσταση των κατοίκων της Παλιάς Μηλιάς την δεκαετία του 1970, όταν την εγκατέλειψαν από τον κίνδυνο κατολισθήσεων. Τα μισογκρεμισμένα, εγκαταλελειμμένα σπίτια της Παλιάς Μηλιάς και η παλιά εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (1900) αποτελούν τα αντιπροσωπευτικότερα εκθέματα από το πέτρινο παρελθόν του ερημικού πια Μαστροροχωρίου της Παλιάς Μηλιάς.

Στην κοντινή Μηλιά (1,5 χλμ. μακριά) το τοπικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας φιλοξενεί την παλαιοντολογική έκθεση που δημιουργήθηκε το 1997 με ευρήματα των παλαιοντολογικών ανασκαφών της περιοχής. Από τα οστά ενός προβοσκιδωτού μαμούθ (ύψους 4,5 μ., βάρους περίπου 12 τόνους και ηλικίας τριών εκατομμυρίων ετών) ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο τεράστιοι χαυλιόδοντές του (μήκους 4,39 μ ο καθένας), οι μεγαλύτεροι στον κόσμο.

Οι κάτοικοι στο Μαστοροχώρι Ταξιάρχης (Κουσκό), κτισμένο σε υψόμετρο 650 μ., περηφανεύονται, τόσο για την παλιά εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (1610) που έχει τοιχογραφίες βυζαντινής τεχνοτροπίας, όσο και για τη μεταγενέστερη του Αγίου Αθανασίου (1860) που κοσμείται με εξαίσια λιθανάγλυφα. Επίσης, σε απόσταση 800 μ. δυτικά του χωριού βρίσκεται η Μονή Παμμεγίστου Ταξιαρχών (1768). Μεγάλο κεφαλοχώρι της περιοχής επί Τουρκοκρατίας, ο Ταξιάρχης διαθέτει σήμερα αρκετές παλιές πετρόκτιστες κατοικίες, ενώ οι κάτοικοί του ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια του καπνού, του καλαμποκιού και του σιταριού, καθώς και με την κτηνοτροφία.

Κοντά στο χωριό Κοκκινιά (5 χλμ. μακριά) αναζητήστε το Γεφύρι του Πασά, το άλλοτε μεγαλύτερο –σε ύψος και μήκος– πέτρινο γεφύρι της Δυτικής Μακεδονίας, κτισμένο στα τέλη του 18ου αιώνα. Το Γεφύρι του Πασά, που αναφέρεται και από τον περιηγητή Πουκεβίλ (1806), ένωνε τις δυο όχθες του Αλιάκμωνα μέχρι το 1941, οπότε και ανατινάχθηκε από τους Άγγλους. Μόνο ένα από τα έξι τόξα της γέφυρας, καθώς και όλες οι βάσεις των βάθρων, παραμένουν σήμερα όρθια, αφού τις καταστροφές του πολέμου ολοκλήρωσαν δυστυχώς οι σεισμοί του 1995.

Το Ελεύθερο Προσφύγων είναι ένας οικισμός που κτίστηκε από πρόσφυγες της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται το χωριό Ελεύθερο, ένας οικισμός αρκετά παλαιότερος από το Ελεύθερο Προσφύγων για τον οποίον εικάζεται ότι προέκυψε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας από τη μετεγκατάσταση στον χώρο κατοίκων από τους γειτονικούς οικισμούς Γκομπλίτσα και Τσαρκοβίτσα.

Τετράτοξο στολίδι

Ο οικισμός του Αγίου Γεωργίου, κτισμένος σε υψόμετρο 800 μ., είναι η έδρα του Δήμου Ηρακλεωτών. Είναι ο μεγαλύτερος και πιο αναπτυγμένος οικισμός των Μαστοροχωρίων. Παλαιότερα ονομαζόταν Τσούχλι και μετονομάστηκε στη μνήμη του νεομάρτυρα Αγίου Γεωργίου, ο οποίος καταγόταν από το Τσούρχλι και απαγχονίστηκε στα Γιάννενα από τους Τούρκους στις 17/1/1838 σε ηλικία 30 ετών. Τα λείψανά του βρίσκονται στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο κέντρο του χωριού.

Σε απόσταση μόλις 4 χλμ. από τον Άγιο Γεώργιο βρίσκεται το κατάφυτο με βελανιδιές Μαστοροχώρι Κληματάκι (Δοβρούνιτσα), κτισμένο σε υψόμετρο 800 μ. Διαθέτει αρκετές πετρόκτιστες κατοικίες, με σημείο αναφοράς την παλιά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1860). Σε κοντινή απόσταση (ανάμεσα στα χωριά Κληματάκι και Ανθοχώρι) ορθώνει το πέτρινο ανάστημά του το περίφημο τετράτοξο γεφύρι της Πραμόριτσας, το μεγαλύτερο γεφύρι της επαρχίας Βοΐου (μήκος 45 μ. και ύψος 9 μ.). Κτισμένο το 1770-1780 από έναν πλούσιο βλάχο (στη μνήμη της μοναχοκόρης του που χάθηκε στα ορμητικά νερά του ποταμού) είναι το διασημότερο πέτρινο στολίδι του Βοΐου και αξίζει να το επισκεφθεί κανείς. Για την προσέγγισή του απαιτείται τετρακίνητο όχημα, αφού ο δρόμος που οδηγεί εκεί είναι χωματόδρομος.     

Το χωριό Πολύδεντρο (παλαιότερα Σπάτα) φιλοξενεί 250 κατοίκους και απλώνεται στον γεωγραφικό χώρο της ένωσης του Αλιάκμονα με τον ποταμό Πραμόριτσα. Μια μικρή στάση για καφέ στην πλατεία του χωριού, όπου δεσπόζει η εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη και πορεία κατόπιν για τον οικισμό Κιβωτό.
Επί Τουρκοκρατίας, η Κιβωτός λεγόταν Κρίφτσι, αλλά οι πρόσφυγες από τον Πόντο που εγκαταστάθηκαν εδώ της έδωσαν την σημερινή της ονομασία. Γεωργοκτηνοτροφικός οικισμός με 600 περίπου κατοίκους, διαθέτει σύγχρονη αρχιτεκτονική προσωπικότητα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λαογραφική συλλογή του Ιορδάνη Αλεξιάδη που βρίσκεται στον χώρο της οικίας του. Στην πλατεία του χωριού ορθώνεται άγαλμα αφιερωμένο στους Πόντιους αγωνιστές που έπεσαν μαχόμενοι στα πάτρια εδάφη του μακρινού Πόντου.

Σημαντικά αξιοθέατα

Περίπου 330 κάτοικοι μένουν στο Σύδεντρο, το κοντινότερο προς τα Γρεβενά Μαστοροχώρι (10 χλμ.), που βρίσκεται σε ύψος 750 μ. Σημαντικό κεφαλοχώρι επί Τουρκοκρατίας, το Σύδεντρο διαθέτει ικανοποιητική τουριστική υποδομή και αντιπροσωπεύει μια σύντομη απόδραση για τους κατοίκους της κοντινής πρωτεύουσας.
Αρκετά μακρύτερα ωστόσο βρίσκονται τα δασοσκέπαστα Αηδόνια (παλιό Στηζάχι), που είναι κτισμένα σε ύψος 760 μ. και ιδρύθηκαν από Ηπειρώτες που εγκαταστάθηκαν εδώ την εποχή του Αλή Πασά. Ίσως πρόκειται για το αντιπροσωπευτικότερο και πιο αυθεντικό Μαστοροχώρι της περιπλάνησής σας. Η πέτρινη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου (1904), το παλιό σχολείο (με την προτομή του οπλαρχηγού Μπρούφα) και ένα πλήθος γεροδεμένων πετρόκτιστων κατοικιών θα φροντίσουν για ένα γοητευτικό ταξίδι πίσω στο πέτρινο παρελθόν του χωριού.

Κτισμένες σε υψόμετρο 850 μ., οι Αμυγδαλιές ιδρύθηκαν επί Τουρκοκρατίας από την συνένωση τριών όμορων οικισμών, με την ονομασία Πικριβινίτσα. Οι Αμυγδαλιές απολαμβάνουν την ευλογημένη παρουσία ενός πυκνόφυτου δάσους με βελανιδιές (δάσος Παλιουγλά), αλλά δυστυχώς οι πέτρινες αρχιτεκτονικές μαρτυρίες του παρελθόντος είναι ελάχιστες στα όρια του οικισμού.
Τέλος, ο ορεινός κτηνοτροφικός οικισμός της Ροδιάς (παλιό Ραντοβίτσι) βρίσκεται κτισμένος σε ύψος 800 μ. Αξιόλογες είναι οι εκκλησίες του χωριού, ενώ το κοντινό πάρκο του Αι-Γιάννη αποτελεί έναν ιδανικό χώρο αναψυχής και εκδηλώσεων. Σημαντικό κεφαλοχώρι αλλοτινών εποχών (επί Τουρκοκρατίας), η Ροδιά διατηρεί σήμερα αρκετά στοιχεία του πέτρινου παρελθόντος της, με καλοδιατηρημένες κατοικίες, βρύσες, εκκλησίες και ξωκκλήσια.

Φωτογραφίες